Vundzhaku

XIRHUMO XA HATAD NA KU TIYIMISELA KA YONA EKA MFUMO 

Ku ya hi Nawu wa Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ta Afrika-Dzonga (HATAD), xirhumo xa HATAD xi sukela eka Vumbiwa ra Afrika-Dzonga (Xiyenge xa 6(5) (a) na (b) xa Vumbiwa ra Afrika-Dzonga), Nawu wa HATAD,  Nawu wa Malawulelo ya swa Timali ta Mfumo (nomboro ya 29 ya 1999), HATAD  yi nyikiwile matimba ya: 

• Ku endla swibumabumelo mayelana na nsusumeto wun’wana na wun’wana wo cinca nawu kumbe nawu lowu se wu nga kona, ntolovelo kumbe pholisi, leyi tirhaka hi timhaka ta ririmi hi ku kongoma kumbe ku nga kongomi, eka xiyimo xihi kumbe xihi xa mfumo, na mayelana na ku cinca kun’wana na kun’wana loku ku susumetiweke kumbe ku herisa kumbe ku siviwa ka nawu, ntolovelo kumbe pholisi ya kona . 
• Ku endla swibumabumelo eka marhavi hinkwawo ya mfumolaha yi vonaka swi fanerile ku va ku tekiwa magoza ya lama kongomisiweke eka nkuriso wa vutindziminyingi hi ku tirhela endzeni ka rimba ra Vumbiwa. 
• Ku tlakusa hi ku gingirika ku lemukisiwa ka vutindziminyingi tanihi xitirhisiwa xa tiko  
• Ku tlakusa hi ku gingirika nhluvukiso wa tindzimi leti khale a ti nga tekeriwi enhlokweni 
• Ku tumbuluxa tidyondzo na ndzavisiso lowu kongomisaka eka ku tlakusa na ku tumbuluxa swiboho swa nhluvukiso na matirhiselo ya (i) tindzimi hinkwato ta Afrika-Dzonga, (ii) tindzimi ta Xikhoyi na Xisani na (iii) Ririmi ra Swikoweto ra Afrika-Dzonga.  
• Ku tlakusa na ku tiyisisa nhlonipho eka tindzimi tin’wana hinkwato leti talaka ku tirhisiwa hi vaakindhawu eAfrika-Dzonga. 
•  Ku tsundzuxa hi ta ku kondletela mapulanelo ya ririmi eAfrika-Dzonga.
• Ku kondletela ntirhisano na swiyenge swa ku pulana tindzimi ehandle ka Afrika-Dzonga
  
  · Ku tumbuluxa tikomiti ta ririmi ta xifundzankulu na tihuvo ta ririmi ta rixaka ku tsundzuxa eka mhaka yin’wana na yin’wana ya ririmi leyi khumbaka xifundzankulu kumbe ririmi ro karhi. 
•  Ku tumbuluxa tiyuniti ta rixaka ta leksikogirafi ku tirha tanihi tikhampani leti vekiweke ehansi ka xiyenge xa 21 xa Nawu wa Tikhampani wa 1973 (Nawu wa 61 wa 1973), na ku nyika tiyuniti timali ku tirha mitirho ya tona   
  
  Ku ya hi Xiyenge xa 4 xa Nawu wa PanSALB Huvo i xiyenge lexi xi tiyimelaka xa mfumo, lexi landzelaka ntsena Vumbiwa na nawu lowu yi vumbiweke hawona, naswona yi fanele yi tirha mitirho ya yona handle ko chava, ku hlawula kumbe ku voyamela tlhelo rin’we. Hinkwaswo swiyenge swa mfumo swi byeriwa ku tirhisana na Huvo naswona a swi fanelangi ku nghenelela mitirho ya yona eka leswi yi rhumiweke swona. 

HATAD yi tumbuluxiwile hi ku ya hi Nawu wa HATAD wa 1995, tanihilaha wu cinciweke hakona hi 1999. Huvo yi vumbiwile ro sungula hi 1997.

XIKONGOMELO XA HATAD I KU TLAKUSA VUTINDZIMINYINGI EAFRIKA-DZONGA HI: 

• Ku tumbuluxa swiboho swa ku hluvukisiwa na ku tirhisiwa hi ku ringana ka tindzimi hinkwato ta ximfumo 
• Ku pfuneta ku kurisa nhlonipho na ku khutaza ku tirhisiwa ka tindzimi tin’wana etikweni 
• Ku khutaza matirhelo ya kahle ya switirhisiwa swa van’watindzimi etikweni ku endlela ku pfuna Maafrika-Dzonga ku titshunxa hi voxe eka swiyimo hinkwaswo swa xihlawuhlawu xa ririmi, ku tirhisiwa ngopfu na xihlawuhlawu na ku va pfuna ku tirhisa tindlela leti nga fanela to hlawulelala ririmi ku tiendlela swa vona vini va tsakile na nhluvukiso wa tiko.

Xivono, Xikongomelo na Nkoka 

Xivono xa HATAD 

Ku va n’wini wa ndzhaka ya tindzimi  leti  nga fuwa ta Afrika-Dzonga hi ku tisirhelela, ku landzelela milawu, ku tlakusa na ku yisa emahlweni nhluvukiso wa hinkwato tindzimi ta ximfumo ta Afrika-Dzonga kun’we na  tindzimi ta Xikhoyi, Xinama na Xisani kun’we na Ririmi ra Swikoweto eka ku endla ndzavisiso wa ntiyiso wa vaakatiko va vutindziminyingi.

Xikongomelo xa HATAD 

Hi ta fikelela xikongomelo xa hina xo tlakusa ku hambana ka Ririmi ra Vaakitiko va Afrika-Dzonga, hi ku: 

yisa emahlweni nhluvukiso na ku tumbuluxa swilaveko swa ku humelerisa vutindziminyingi hi ku kongomisa eka hinkwato tindzimi ta ximfumo, Xikhoyi, Xinama na ririmi Xisani kun’we na Ririmi ra Swikoweto: ku tlakusa na ku tiyisisa ku hlonipha 

• tindzimi hinkwato hi ntolovelo leti  tirhisiwaka hi vaakitiko eAfrika-Dzonga, ku katsa Xiarabiki, Xiheveru, Xisanskriti; na 
• tindzimi tin’wana leti tirhisiwaka hi swikongomelo swa vukhongeri ku fana na Xijarimani, Xigiriki, Xigujanti, Xihindu, Xiphutukezi, Xitamili, Xitelegu na Xiurdu; 

ku kondletela ku tirhisiwa na ku hluvukisiwa ka tindzimi ta ximfumo, tindzimi ta Xikhoyi, Xinama na Xisani kun’we na Ririmi ra Swikoweto; 

ku tlakusa vutindziminyingi, nhlonipho na ku tirhisiwa ka tindzimi; 

ku tsundzuxa eka ku kondletela kun’we ka mapulanelo ya tindzimi eAfrika-Dzonga ku katsa ku kondletela ntirhisano na swiyenge swa mapulanelo ya ririmi na matiko ya misava hi ku; 

• seketela na ku languta hi ku angarhela 11 wa Tiyuniti ta Rixaka ta Leksikogirafi hi ku hluvukisiwa ka tidikixinari; 
• ku tlakusa ku tirhisiwa ka 9 wa Tikomiti ta Ririmi ta Xifundzankulu (TiTRX) tanihi tihuvo to tirha ku nyika switsundzuxo ka ku languta ku tirhisiwa ka tindzimi leti hlawuriweke  eka Swifundzankulu, ku endla swibumabumelo eka nawu wun’wana na wun’wana, ku titoloveta, na pholisi leyi kongomisaka na leyi nga kongomisiki na timhaka ta tindzimi eka swifundzankulu; na      
• ku tlakusa ku tirhisiwa ka Tihuvo ta Rixaka ta Ririmi (tiHRR)  tanihi tihuvo ta tindzimi to tsundzuxa eka mapeletelo ya ririmi, lekisikogirafi,  theminoloji, kun’we na ku nyika switsundzuxo hi ku angarhela, ku tirhisa, ku yisiwa emahlweni ka nhluvukiso na nhlayiso wa ririmi; na 

ku nyika nseketelo lowu nga ringanela eka swiyenge ku kota ku endla ntirho eka ku kongomisa mitirho ya ririmi ku humelela i mbuyelo wa qhinga na swikongomelo leswi hlawuriweke . 

Nkoka wa HATAD 

Nkoka wa Vumbiwa (hi ku landza xiyenge xa 181 xa Vumbiwa) 

Pholisi ya Nawu wo Nyika matimba na swin’wana swo nyika matimba 

Pholisi yo Nyika matimba na Vumbiwa ro Nyika matimba 

Xiyenge xa 6(5) xa (a) na (b) xa Vumbiwa ra Afrika-Dzonga (Xiyenge xa 6(5) xi hlayeka hi ndlela leyi landzelaka:

(5) Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ta Afrika-Dzonga (HATAD) yi tumbuluxiwile hi nawu wa tiko leswaku yi fanele ku –

(a) tlakusa, na ku tumbuluxa swiboho swa, nhluvukiso na ku tirhisiwa ka –

(i) tindzimi hinkwato ta ximfumo;

(ii) tindzimi ta Xikhoyi, Xinama na Xisani; na 

(iii) ririmi ra Swikoweto; na  ku

(b)tlakusa na ku tiyisisa ku hloniphiwa ka-

(i) tindzimi hinkwato leti talaka ku tirhisiwa hi vaakitiko eAfrika-Dzonga, ku katsa Xijarimani, Xigiriki, Xigujarati, Xihindi, Xiphutukezi, Xitamili, Xitelegu na Xiurdu; na 

(ii) Xiarabiki, Xiheveru, Xisanskriti na tindzimi tin’wana leti tirhisiwaka eka timhaka ta vukhongeri eAfrika-Dzonga. 

Xedulu xa 6 xa Xiyenge xa 20 (h) xa minongonoko ya Vumbiwa HATAD tanihi xiyenge hi ku ya hi. 

Xiyenge xa 181 xa Vumbiwa xi hlamusela hi mayelana na timfanelo ta xanchumu xa swa vumbiwa: 

o “(2) Swiyenge leswi swa tiyimela, naswona swi lawuriwa ntsena hi nxiyenge eka Vumbiwa na nawu wa HATAD, naswona va fanele ku hava ku voyamela tlhelo rin’we naswona va fanele ku tirhisa matimba ya vona na ku tirha mitirho ya vona handle ko chava, ku tsakela kumbe ku voyamela tlhelo rin’we.

o (3) Swiyenge swin’wana swa mfumo, hi nawu na swipimelo swin’wana, swi fanele ku pfuna na ku sirhelela swiyenge leswi ku tiyisisa ku tshunxeka, ntikelo na ku tirhiseka ka swiyenge leswi.

o (4) A ku na munhu kumbe xiyenge xa mfumo lexi nga ta nghenelela eka matirhelo ya swiyenge leswi”. 

Pholosi yo Nyika matimba 

Ku engetela eka Vumbiwa na le ka Nawu wa HATAD, Swipimelo na Milawu (Swipimelo na Milawu swa fana na Swinawana) ka Tihuvo ta Rixaka ta Ririmi (tiHRR) na le ka Tikomiti ta Ririmi ra Xifundzankulu (tiKRX) ti kandziyisiwile eka Tigazete ta Mfumo, h.l., Xitiviso xa Huvo xa 92 xa 2005 na Xitiviso xa Huvo xa 94, swi kandziyisiwile hi 30 Ndzati 2005. Tiyuniti ta Rixaka ta Lekisikogirafi (tiYRL) ti lawuriwa hi Timemorandamu ta vona na Swinawana swa Nhlangano.

Swiyenge swa HATAD 

SWIYENGE SWA HATAD NA MITIRHO LEYI SWI YI ENDLAKA 

TIKOMITI TA RIRIMI TA XIFUNDZANKULU

Tikomiti ta Ririmi ta Xifundzankulu (tiTRX) komiti yin’we yi tumbuluxiwile eka xifundzankulu xin’wana na xin’wana ku tsundzuxa Huvo eka mhaka yin’wana na yin’wana mayelana na ririmi eka xifundzankulu xexo, yi thlela yi va yona yi langutaka  matirhiselo ya tindzimi ku ya hi Xifundzankulu xexo

TIHUVO TA RIRIMI TA RIXAKA (TiTRR) 

Huvo  yin’we yi tumbuluxiwile eka ririmi rin’wana na rin’wana ra ximfumo ku katsa na  Xikhoyi, Xinama na Ririmi ra Swikoweto ku pfuna HATAD eka ku hluvukisiwa ka tindzimi leti. Xiyenge lexi i hofisi yo hetelela ya nkoka yo lawula eka timhaka ta ririmi ku fana na milawu ya ndzinganeriso, matsalelo na mapeletelo ka ririmi ro karhi    

TIYUNITI TA RIXAKA TA LEKISIKOGRAFI (TiTRL) 

Yuniti yin’we ya ririmi rin’wana na rin’wana ra ximfumo yi tumbuluxiwile ku tsala tidikixinari na tiphurojeke tin’wana ta lekisikogirafi. TiTRL i tikhampani leti nga hansi ka Xiyenge xa 21, ti simekiwile   eka swiyenge swa le henhla swa dyondzo  exikarhi ka tindhawu leti vunyingi bya vavulavuri va ririmi va kumekaka kona. 

TIMFANELO TA VANHU TA TINDZIMI NA VULAMURI 

Ntirho wa xiyenge lexi i ku kongomisa eka ku kondletela milavisiso ya ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu ta ririmi na ku kandziya mimbuyelo leyi ya milavisiso. nakambe yi ringeta ku tlakusa ku lemukisa rixaka ku endlela ku hlohletela na ku tlakusa vutindziminyingi eka hinkwaswo swiyenge swa mfumo hi ku sirhelela  ko hetiseka na ku tlakusa timfanelo ta vanhu ta ririmi. 

RIRIMI EKA DYONDZO 

Ntirho wa xiyenge lexi i ku tumbuluxa matirhelo lamanene eka ku humelerisiwa ka vutindziminyingi eka swiyenge swa dyondzo. 

NHLUVUKISO WA THEMINOLOJI 

Ntirho lowukulu wa xiyenge lexi i ku kongomisa eka ku hluvukisa, ku lawula, ku seketela na ku lemukisa theminoloji leyintshwa eka tindzimi ta tiko na Xibunu, nakambe na ku ringanisiwa na ku nyika swiletelo eka milawu ya mapeletelo na matsalelo.

NHLUVUKISO WA NDZAVISISO 

Hi ku ya hi Nawu wa HATAD, HATAD  yi fanele ku sungula tidyondzo na ndzavisiso lowu wu kongomisaka eka ku tlakusa na ku tumbuluxa swiboho swa nhluvukiso na ku tirhisa tindzimi hinkwato ta ximfumo ta Riphabuliki, tindzimi ta Xikhoyi, Xinama na Xisani na Ririmi ra Swikoweto ra Afrika-Dzonga. Nkongomiso wa xiyenge lexi, hikokwalaho, wu pfuna HATAD ku va nkarhi na nkarhi yi kambela switirateji swa yona swa ku lawula migingiriko ya nhluvukiso wa ririmi na ku tlakusa vutindziminyingi etikweni. 

NHLUVUKISO WA MATSALWA 

Ntirho lowukulu wa xiyenge lexi i ku tumbuluxa swiboho swa ku tlakusiwa ka matsalwa eka hinkwato tindzimi ta ximfumo  

TIHOFISI TA XIFUNDZANKULU 

Ndlela yo va HATAD yi kota ku humelela eka swikongomelo leswi eka xiyimo xa xifundzankulu, yi tumbuluxile tihofisi eka swifundzankulu hinkwaswo swa kaye swa tiko. Tihofisi leti ti kona ku kondletela migingiriko ya HATAD endzeni ka xifundzankulu xin’wana na xin’wana. 

Vukorhokeri 

Vukorhokeri lebyi Nyikiwaka hi HATAD (Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ta  Afrika-Dzonga) 

• Vuhundzuluxeri na Vutoloki 

Swikongomelo 

• Nhluvukiso wa vuswikoti eka vuhundzuluxeri na vutoloki 
• Ku tlangela Siku ra Vuhundzuluxeri eMisaveni Hinkwayo 
• Ku languta ku tirhisiwa ka vuhundzuluxeri na switirhisiwa swa ku toloka 
• Nseketelo wa swa xithekinikali eka Tikomiti ta ririmi ta xifundzankulu.

2. Timfanelo ta Vanhu ta Tindzimi na Vulamuri 

Swikongomelo

• Ku kondletela milavisiso ya ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu ta Tindzimi na ku kandziyisa leswi nga kumiwa hi Komiti yo Lavisisa.
• Ku tlakusa vulemukisi ku endlela ku kucetela na ku tlakusa vutindziminyingi eka swiyenge hinkwaswo swa rixaka hi ku tirhisa vusirheleri lebyi nga hetiseka na ku tlakusa timfanelo ta vanhu ta tindzimi. 
• Ku nyika vukorhokeri bya xinawu ka Huvo, Mufambisinkulu, vatirhi na swiyenge swa HATAD.
• Ku tirha tanihi xiyenge xo tisa ku cinca hi ku pfuneta eka lava onhaka timfanelo ta vanhu ta tindzimi   
• Ku endla khomixini ya swa dyondzo ya swivilelo, na swin’wana na swin’wana.

3. Ririmi eka Dyondzo 

Swikongomelo 

• Ku tumbuluxa na ku hlayisa maendlelo ya vutirhisani na ku netiweka na tindzawulo ta mfumo wa rixaka na wa xifundzankulu eka dyondzo.
• Ku tumbuluxa xiyimo xa kahle eka matirhelo yo humelela eka Ririmi eka Dyondzo na le ka Tipholisi ta Dyondzo ya le Henhla eka swifundzankulu.
• Ku kuma matshalatshala ya tiphurojeke ya ku hluvukisa tindzimi leti a ti nga tekeriwi enhlokweni khale.
• Ku tumbuluxa xiyimo xa kahle eka ku humelerisiwa ka Ririmi eka Pholisi ya Dyondzo na Vutindziminyingi eka dyondzo.
• Ku kuma tindlela to tlakusa tindzimi hinkwato eka dyondzo.

4. Ndzavisiso na Nhluvukiso 

Swikongomelo 

• Ku pfuna eka ku sungula tidyondzo na tiphurojeke. 
• Ku lawula tiphurojeke hinkwato ta HATAD.
• Ku ndlandlamuxa na ku hlayisa dulu ra switiviwa ra mali ya tiphurojeke.
• Ku ndlandlamuxa swiletelo swo nyika mavonelo ya matsalelo ya phurojeke.
• Ku kondletela swikombelo swa nseketelo wa swa timali. 
• Ku nyika nseketelo eka Tihuvo ta Rixaka ta Ririmi (TiHRR) na swirho swa Huvo.
• Ku tirhisana na tiko na ndzavisiso ha vumbirhi na tihuvo ta swa timali.

5. Ndzinganeriso na Nhluvukiso wa Theminoloji 

Swikongomelo

• Ku nyika xiletelo xa swa xithekinikali eka Tihuvo ta Rixaka ta Ririmi (TiHRR). 
• Ku vona leswaku kaye wa TiHRR ta Tindzimi ta Xintima ti pfuxeta milawu ya mapeletelo na matsalelo ya tindzimi ta vona hi ku hambanahambana.
• Ku tsala ndlela ya maringaniselo ehansi. 
• Ku tsala ndlela ya mahluvukiselo ya theminoloji ehansi.

6. Mahluvukiselo ya Matsalwa 

Swikongomelo 

• Ku seketela titlilabu to hlaya ku endlela ku khutaza moya wo hlaya 
• Ku tihlanganisa na mihlangano ya vatsari 
• Ku va na mitirhombhurisano eka ku hlawula xipimelo xa nhlamuselo ya tibuku 
• Ku va na masagwati ya matsalwa hi ku tirhisana na TiHRR 

7. Tihuvo ta Rixaka ta Ririmi (TiHRR)

Swikongomelo 

• Ku tumbuluxa na ku endla tiphurojeke leti tlakusaka tindzimi 
• Ku kuma swilaveko swa nhluvukiso wa tindzimi leti 
• Ku tlakusa timali ta ku rhekhoda tindzimi leti nga na nhlayo leyitsongo ya vavulavuri lava nga katsiwangiki (Xikhoyi na Xisani), ku papalata ku nyamalala ka tona..

8. Tiyuniti ta Rixaka ta Lekisikogirafi 

Swikongomelo 

• Ku hatlisisa ku humelerisiwa ka tidikixinari 

Xikongomelo xa Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ta Afrika-Dzonga i ku tlakusa vutindziminyingi eAfrika-Dzonga hi ku :

• Tumbuluxa swipimelo swa ku hluvukisa na ku tirhisiwa ku ringana ka tindzimi hinkwato ta ximfumo; 
• Hlayisa xiyimo na ku khutaza ku tirhisiwa ka tin’wana tindzimi etikweni; 
• Khutaza matirhelo ya kahle ya switirhisiwa swa ririmi, ku endlela ku pfuna Maafrika-Dzonga ku va vona vinyi va tshunxeka eka swiyimo hinkwaswo swa xihlawuhlawu xa ririmi, ku tirhisiwa ngopfu na ku hambana na ku va pfuna ku tirhisa mahlawulelo lamanene eka vutomi bya vona vini na le ka nhluvukiso wa tiko ra vona.